पीएचडी गर्ने पहिलो लाहुरे

पैसा भएको तर बुद्धि नभएको । लाहुरे भन्नासाथ शायद धेरैले यस्तै सोच्छन् । काठमाडौँ, पोखराका ट्याक्सी चालकदेखि पढेगुनेकासम्मले । कतिले ठान्दा हुन् - मुर्ख, एकोहोरो, आदेशपालक पनि । लाहुरेप्रतिको यस्ता आमधारणालाई च्यात्दैछन् स्वयम् लाहुरेहरु । यसै अभियानका अग्रज मानिन्छन् डा. हर्षहादुर बुडामगर ।
दोस्रो विश्वयुद्ध, जम्मू-काश्मिर लडाइँ र मलायाको युद्धमा १३ वर्षबिताएका बुडाले पीएचडी मात्र गरेका छैनन् दुइदर्जन पुस्तक पनि लेखेका छन् । पढ्ने उमेरमा आफू लाहुरे बन्नु परे पनि अरुलाई शिक्षा दिलाउन उनले पाठशाला र कलेज समेत खोलेका छन् ।
डा. हर्षहादुरको बाजे, बाबु दुवै लाहुरे थिए । उनका जिजुबा असमको वेल कम्पनीमा हनेरी क्याप्टेन थिए । उनका पिता भक्तबहादुर पहिलो विश्वयुद्धका योद्धा थिए । बुडाको जन्म वि.सं. १९८४ मा बाग्लुङको गल्कोटमा भएको थियो । बुडालाई पढाउन भनेर भारत लगियो । तर सानैमा उनले पितृवियोग सहनुपर्‍यो । सरकारले दिएको क्वार्टरमा राख्दै आमाले बुडालाई पढाउँदै, बढाउँदै जानुभयो । एक्कासी सन् १९४२ मा जापानले भारतमा बर्षार्एको बमले सिंगो गोरखा पल्टनलाई मात्र होइन डा. बुडालाई पनि ब्याक’ हुन बाध्य बनायो ।
आमाको चोर औँला समात्दै बुडा फर्के गल्कोट । तर त्यतिबेलासम्ममा गल्कोटमा उनको परिवारको नाममा आफ्नो भन्ने मन शिवाय केही थिएन । अलिअलि भएको सिरिखुरी साहुले कोप्ल्याइसकेका थिए । आमाले पोल्टामा साँचेको कम्पनी -पैसा) ले जेनतेन घर बन्ने माटो आफ्नो त भयो । तर अब के खाने, के लाउने - समस्या पर्‍यो चर्को । लाहुरे नबन्नु भन्ने आमाको इच्छालाई कठोर मनले तोड्दै १५ वर्षो उमेरमा बुडा हिँडे बाउ बाजेको बिँडो थाम्न ।
१७ वर्षउमेर लेखाएर उनी भर्ती भए उनी पिताजीकै पल्टन थर्डर्-थर्ड गोरखा राइफलमा । सानो कद देखेर गुरुजीहरुले उनलाई भन्थे रे -एकवर्ष यहीँ दुध खाएर बस्ने । यति सानो मान्छे त्यति मोटो मोटो जापानीसित कसरी लड्न सक्छौँ -’ यस्तै प्रश्न सोझिन्थे डा. बुडामाथि । अफसोच के भैदियो भने बुडा सबै तालिममा पहिलो पहिलो भए । लड्न नसक्ने भए किन मलाई तालिममा फस्ट बनायौ त - मलाई भिसी पाउने इच्छा छ किन लडाइँमा जान रोक्छौ’ भनेर उल्टो र्‍याखर्‍याख्ति पारे बुडाले । कमाण्डरहरुसित जवाफ थिएन । त्यसैले १७ वर्षे उमेरमै पठाइदिए ३६ जनाको कमाण्डर बनाएर ।
आफ्नो टीम लिएर बुडा हिँडे इम्फाल । कोइमा पुग्ने बित्तिकै बाटो ब्लक’ भयो अगाडि जान सकिँदैन भन्ने तार आयो । कमाण्डिङले पनि भने -केटा हो ज्यान जोगाओ । रातभर लुकेर बसेपछि बिहान कन्भे गाडी आयो र त्यसैमा चढेर बुडा पुगे इम्फाल । कसरी मैले भिसी पाउन होला - बुडाको ध्यान यसैमा छ । यस्तै सोचाइको तलाउमा डुबुल्कि लगाउँदा लगाउँदै इम्फालको एयरपोर्टमा दिउँसै दुस्मनले आक्रमण शुरु गर्‍यो । यही हो मौका । ठोक भाइ । बुढाले बिना आदेश अरुलाई ँसुत् केटा हो’ भने र ब्रेन गन तीन फायर गरे ड्याम्म...ड्याम्म...ड्याम्म...। हेलिकोप्टर भाग्यो । बिना आदेश फायर गरेको कसुरमा बुडा परे कारबाही -कोर्टमार्सल) मा ।
तीन दिन प्याट्रोलिंग गरेर सजाय काटेपछि बुडा पुरानै ड्यूटीमा फर्किए । बर्माको सेनाममा खटाइयो बुडालाई । कर्र्णोलसित सामान्य निर्देशन लिए । कर्नेलको आदेश थियो - छ महिनादेखि डिफेन्स लिएर बसेको इलाकाबाट अगाडि बढाउने काम तिम्रो परेन फसाद । यसरी सीधै कालको मुखमा ठेल्दिने - के गर्ने अर्डर मान्नै पर्यो । सबै शक्ति लाएर आक्रमण शुरु गरे बुडाले । करिब डेढसय सैनिक गुमाएर सेनाममा आधिपत्य जमाएपछि बुडाको प्रशंसा भयो सबैतिर । पुरस्कारमा एकसाताको छुट्टी पाए बुडाले ।
बर्माको लर्डाई, सिंगापुर, इण्डोनेसिया, जम्मु-काश्मिर सबैमा अनुभव हात पारेपछि बुडा फर्किए घर । मलायामा नोकरी गर्दौगर्दै लिएको शिक्षण तालिम काम लाग्यो । सन् १९५३ मा रिटायर्ड भएर बुडाले गल्कोटको चैतन्य मिडिल हाइस्कुलमा पढाए । आर्मीमा छँदै पेन्सन आउनु अगि उनले आर्मी स्पेशल र्सर्टिफिकेट अफ एजुकेसन सिध्याएका थिए । जुन एसएलसीसरह थियो ।
गल्कोट हाइस्कुलमा शिक्षक हुँदा नै विद्रोही डा. के. आई. सिंहका कार्यकर्ता बनेका थिए बुडा । त्यसैले उनले के. आई. सिंहको फौजलाई हतियार दिएर सहयोग पनि गरेका थिए । यसक्रममा उनी पक्राउ पनि परे । तर आमरण अनसन बसेर १३ दिनमै छुटे ।
युद्धको नरसंहार आँखै अगाडि देखेका बुडाले रिटायर्ड भएपछि पक्लिहवामा हाइस्कुल खोले र बने संस्थापक हेड मास्टर । त्यसपछि खोले सिद्धार्थ कलेज, हालको भैरहवा बहुमुखी क्याम्पस र पाँचवर्षम्म बने संस्थापक प्रमुख । सम्राट अशोकको जीवनी पढेका बुडाले आफूलाई पनि अशोककै पथमा लैजाने जमर्को गरे । आफूले १३ वर्षम्म सिकेको बम गोला बारुदरुपी ज्ञान होइन अब शैक्षिक चेतना फैलाउन पर्छ भन्ने उनले निश्चय लिए । यसका लागि शुरु गर्नुपथ्र्यो आफैँबाट । त्यसैले इलाहावादबाट इन्टरमिडियट बोर्ड गरे भने आगरा विश्वविद्यालयबाट स्नातक गरे । उनले सन् १९६७ मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरे । त्यस्तै पटना विश्विद्यालयबाट सन् १९९० मा राजनीतिशास्त्रमै विद्यावारिधि तह उत्तीर्ण गरे ।
साहित्यतर्फ उनले डा. के आई सिंहको जीवनी, किरात वंश र मगरहरु, मगर व्याकरणको प्रारुप, मगर-नेपाली-लिम्बू-अंग्रेजी संक्षिप्त शब्दकोष, जसका ठाडा जुँगा कहिल्यै झुक्न जान्दैनन्, अतृप्त जीन्दगीका असीमित चाहना, मगर र मग्यार, मगर जाति र सामाजिक संस्कार, मगर भाषा र साहित्यको वर्तमान स्थिति, बहुमुखी प्रतिभाका धनी मास्टर मित्रसेन, राष्ट्रका गौरव प्रथम शहीद लखन थापामगर, बहुआयामिक व्यक्तित्व डा. के आई सिंह लगायत नेपाली र अंग्रेजीमा गरी २१ वटा कृति प्रकाशित गरिसकेका छन् ।
नेपाल मगर संघको संस्थापक संगठन नेपाल लाङ्घाली परिवार संघका संस्थापक अध्यक्ष रहेका बुडा नेपाल स्काउटको राष्ट्रिय सचिव पनि भइसकेका छन् । दर्जनौँ संघसंस्थामा अनुभव साटिसकेका बुडाले २०४८ पछि आफ्नै अध्यक्षतामा राष्ट्रिय जनता पार्टी) पनि खोलका थिए । शिक्षा, समाजसेवा र सैन्य सेवा झैँ राजनीतिमा भने बुडाले सफलता पाउन सकेनन् ।
आफूले विद्यावारिधि गर्दाताका कुनै मगरले विद्यावारिधि नगरेकोले सबैले तिमीले नै गर्नुपर्छ’ भनेर उक्साएको बुडाले बताए । मगरहरुका बारेमा मगरले नै लेखेको पुस्तकहरुको अभाव थियो त्यसबखत । फेरि सबैले भने -तिमीले नै लेख्नुपर्छ मगरहरुका लागि । साथीभाइको कर बल र्टार्न नसक्ने बुडाले त्यस्तैमा लेखे २१ कृति ।
८१ वर्षो जीवन व्यथित गरिरहेका बुडा अहिले पनि अध्ययन मै छन् । देशको अवस्था अलि सुध्रनासाथ केही लेख्ने योजनामा छन् उनी । भन्छन् - बाँचुञ्चेल लेखेरै देशको सेवा गर्छु ।
यूरोपको नेपालीपत्रमा प्रकाशित