पत्रकारिता शिक्षणका भीष्मपितामह

तीन दशकदेखि पत्रकारिता अध्यापनलाई कार्यक्षेत्र बनाउँदै आउनुभएका सह-प्राध्यापक लालदेउसा राई -लालध्वज देउसा राई) लाई नेपाली पत्रकारिता अध्यापनका भिष्मपितामह भन्दा फरक नपर्ला
'पत्रकारिता भनेको त पढ्ने विषय हो र गर्ने पो हो त' भन्ने कालखण्डमा राई भने 'पत्रकारिता पढेर गरिनुपर्छ' भन्दै त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पत्रकारिताको अध्ययन-अध्यापनमा होमिनुभएको थियो ।
वि.सं. २०३३ मा राईकै नेतृत्वमा नेपालमै पहिलोपटक रत्नराज्यलक्ष्मी क्याम्पसमा पत्रकारिता विषयको अध्ययन शुरु भएको थियो । अहिले सोही क्याम्पसमा पत्रकारितामा स्नातक हुँदै स्नातकोत्तरसम्मको अध्यापन हुने गर्दछ । त्यसैको सिको गर्दै अहिले अन्य विश्वविद्यालयले विभिन्न तहमा पत्रकारिता अध्यापन गरिरहेका छन् भने विद्यालयस्तरमा पनि अध्यापन शुरु भएको छ ।
कोलकाता विश्वविद्यालयबाट पत्रकारितामा पोष्ट ग्राजुयट र कानुनमा स्नातक गर्नुभएका राईको जन्म सन् १९३३ मा सिक्किममा भएको हो । पुख्र्याैली थलो खोटाङको देउसा भएपनि उहाँको हजुरबा तत्कालीन सिक्किम सरकारको सेवामा हुनुहुन्थ्यो । उहाँको पिता सिक्किममै इन्जिनियर हुनुहुन्थ्यो । दार्जीलिङको मोडल कलेजबाट स्नातक गरेपछि हजुरबाको हुटहुटीमा उहाँ पत्रकारिता अध्ययनतिर मोडिनुभएको थियो । "हजुरबा पि्रण्टिङ प्रेसमा काम गर्नुहुन्थ्यो, त्यसैले सानैदेखि डाक्टर, इन्जिनियर नपढ् पत्रकारिता पढ् भन्नुहुन्थ्यो भन्ने सल्लाह दिनुहुन्थ्यो", परिवारको सल्लाहबाटै पत्रकारिता पढाइतिर लागेको कारण खोल्दै राई भन्नुहुन्छ ।
पत्रकारितामा भविष्य सुनिश्चित नदेखेर उहाँले कोलकाता विश्वविद्यालयमा दिउासो पत्रकारिता बिहान कानुन अध्ययन गर्नुभयो । पढाई सकेर वकालतको अभ्यासमा लाग्दा 'चोर, डाकाबाट समाजलाई खतरा छ भन्ने जान्दाजान्दै पनि उनीहरूलाई बचाउनुपर्ने' पेशागत बाध्यता देखेपछि 'यस्तो काम मबाट हुन सक्दैन' भन्ने उहाँलाई लागिसकेको थियो । त्यसपछि साथीसँग मिलेर कोलकाताबाटै उहाँले अग्रेजी भाषामा 'स्पोर्टस्' म्यागेजिन निकाल्नुभयो ।
खोटाङ जाने कि, काठमाडौँ जाने कि दार्जीलिङ ? सोचाईको त्रिशूलमा पर्नुभएका राईलाई दार्जीलिङबाट साथीहरूले बोलाएपछि उहााको गन्तव्य बन्यो -दार्जीलिङ । सूधपा -सूर्यविक्रम ज्ञवाली, धरणीधर कोइराला र पारसमणि प्रधान) को बुढ्यौलीसँगै नेपाली साहित्य सम्मेलन अलि सुस्ताएको थियो त्यसबेला । साहित्यमा समेत रूचि भएका राई सम्मेलनलाई उकास्न लाग्नुभयो । इन्द्रबहादुर राई, तुलसी अपतन र देवकुमारी सिन्हा -थापा) लाई समेटेर कार्यसमिति बनाउनुभयो । उहाँकै सम्पादनमा 'दियालो' साहित्यिक मासिक पत्रिका पनि प्रकाशित भयो ।
'साहित्यमा लागेर पेट पाल्न सक्छस्' साहित्यमा लाग्दा परिवारबाट यस्तै वचनवाण तेर्सिने गथ्र्यो । यस्तैमा सिक्किमबाट पिताजीले 'एउटा काम छ, गर्छस् Û तलव ४५० रुपियाँ Û' भन्नुभएपछि राई तानिनुभयो - त्यतै । काम थियो - भारतीय विदेश मन्त्रालयको मातहतमा रहेर नेपाली भाषामा 'प्रगति' मासिक निकाल्ने । त्यो सम्भवतः चार कलरमा छापिने पहिलो नेपाली भाषाको सूचनाप्रद साहित्यिक पत्रिका थियो ।
दुई/तीन वर्ष 'प्रगति'को सम्पादनमा बिताएपछि काठमाडौँका साथीहरूले 'राष्ट्रिय समाचार समिति -रासस) र 'दी राईजिङ नेपाल'मा पत्रकार चाहिएको छ, तुरुन्तै आउनु' भने । नेपाल आउने मन त पहिलेदेखि नै थियो नै अब जागिर पनि मिल्ने भएपछि के चाहियो ? उहाँ काठमाडौँ आउनुभयो तर राससमा आवेदन गर्ने म्याद गुजि्रसकेको थियो । त्यसैले 'नेपाल रिभ्यू' मा उहाँ संलग्न हुनुभयो । सन् १९७० मा 'दी राईजिङ नेपाल' मा सह-सम्पादक मागिएपछि उहाँ 'दी राईजिङ नेपाल' मा प्रवेश गर्नुभयो ।
'दी राईजिङ नेपाल'मा १२ वर्ष बिताउँदा 'फिचर सम्पादक' बन्नुभएका राई वि.सं. २०३३ मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पत्रकारिता अध्यापन गर्न प्रवेश गर्नुभयो । गोकूल पोखरेल, भारतदत्त कोइराला शुरुवातमा पत्रकारिता अध्यापनमा संलग्न हुनुहुन्थ्यो भने पहिलो समूहका विद्यार्थीहरू हुनुहुन्थ्यो, यतिबेलाका पाका पत्रकारहरू हेमबहादुर विष्ट, सौरभ, लोकदीप थापा आदि । "यस्तै १०/१२ जना विद्यार्थी थिए पहिलो 'ब्याच' मा" पुराना दिनलाई आलो बनाउôदै राई भन्नुहुन्छ । "त्यतिबेला राजनीतिक वातावरण खल्बलिएको थियो एकपटक क्याम्पसको हलमा घेरेर झण्डै मारेका" स्मरण गर्दै राई भन्नुहुन्छ ।
सन् १९८३ मा विश्व सञ्चार दिवसका अवसरमा पत्रकारिता विभागलाई पनि आमन्त्रण गरिएपछि राईलाई अझै उत्साहित बनायो । युनेस्कोले विभागलाई हङकङबाट भिडियो क्यामेरा, क्यामेरा, रकेर्डर, टेलिभिजन सेट, टाइपराइटर उपहार दिएकै थियो । त्यही बेलामा पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा पढाउने हङ्गेरियन इन्जिनियर गु थासको सहयोगमा विभागले पहिलोपटक रत्नराज्यलक्ष्मी क्याम्पसमा मैदानमा भइरहेको सभाको हलभित्र प्रत्यक्ष प्रसारण गरेको थियो । त्यतिबेला नेपाल टेलिभिजनको जन्म भएकै थिएन ।
पत्रकारिता विषयको प्रमाणपत्र तह, स्नातक तह र स्नातकोत्तर तह तीन वटैको पाठ्यक्रम निर्माण उहाँकै अगुवाईमा भएको हो । कक्षा ९ र १० पत्रकारिता विषयको पाठ्यपुस्तक पनि उहाँले नै लेख्नुभएको हो । यसबाहेक अखबारी पत्रकारिता, पत्रकारिता सिद्धान्त र व्यबहार, बहुलबादी समाजमा नेपाली पत्रकारिता, एडभरटाइजिङ एण्ड पब्लिक रिलेसनस, मिडिया प्राक्टिस इन नेपाल लगायतका उहाँका पुस्तक पनि प्रकाशित भइसकेका छन् ।
अहिले च्याऊ उम्रेसरी पत्रकारिता शिक्षण शुरु हुनुलाई राई 'सकारात्मक' मान्नुहुन्छ । "पत्रकारिता पढ्ने पनि बढे, पढाउने पनि बढे, विद्यार्थीमा उत्साह पनि छ तर राजनीतिक वातावरण खल्बलिएकोले पढ्ने विद्यार्थीले पढ्न पाएका छैनन्" राई भन्नुहुन्छ । तर गुणस्तर नि ? "गुणस्तरको खाँचो कहाँ छैन, सबैले सबैतिर गुणस्तर खोजिरहेका छन् । पहिले पत्रकारिता पनि पढ्ने विषय हो र ? भन्थे अहिले पढ्नैपर्ने विषय रहेछ भन्दैछन् । यो चेतनाले आफैँ गुणस्तर कायम गर्छ" राईको आशा छ ।
पत्रकारिताको शिक्षण मात्र होइन प्रशिक्षणको शुरुवातमा पनि राई संलग्न हुनुहुन्छ । नेपाल प्रेस इन्स्िटच्यूट गोकूल पोखरेल, भारतदत्त कोइराला र आˆनो अगुवाईमा खुलेको उहाँको दाबी छ । तर शिक्षण र प्रशिक्षणमा फरक के त ? "प्रशिक्षणले 'टुल्स' चलाउन मात्र सिकाउँछ तर शिक्षणले यो 'टुल्स' चलाउँदा यस्तो हुन्छ भन्ने पहिल्यै थाहा दिन्छ" पृथकता खुट्याउँदै राई भन्नुहुन्छ ।
बेलायतका डेनिस मक्वेल विश्वमै आमसञ्चार सिद्धान्तका ज्ञाता मानिन्छन् । आमसञ्चार सिद्धान्तका नेपाली विज्ञ राईलाई पनि चिन्नेहरूले 'नेपालका मक्वेल' भन्छन् । "मक्वेल हुने कोसिस गरिरहेको छु तर भइसकेको छैन" राईको प्रष्टीकरण छ । एकपटक अमेरिका जाँदा मक्वेललाई भेट्ने खुबै इच्छा थियो रे राईलाई । राईको त्यो इच्छा त पूरा भएन । तर प्रेसका चार सिद्धान्तका सिद्धान्तकारलाई भेटेर उहााले त्यसलाई पुनरावलोकन गर्नुपर्ने सुझाव दिनुभयो रे ।
पत्रकारिता विभाग स्थापनादेखि नै आमसञ्चार सिद्धान्तको एक मात्र अध्यापक रहनुभएका राई आमसञ्चार सिद्धान्तप्रति नेपाली विद्यार्थीको गहिरो रूचि नभएकोमा अफसोच मान्नुहुन्छ । "'म नेपालको मक्वेल बन्छु' भन्ने प्रतिवद्धता बोकेका विद्यार्थी मैले पाएको छैन" पत्रकारितामा स्नातकोत्तर तहको पाँच वर्षे अनुभव केलाउँदै राई भन्नुहुन्छ । "म आमसञ्चार सिद्धान्तमा रामं्रो विद्यार्थी निकाल्न चाहन्छु, मलाई नेपाली 'मक्वेल' जन्माउने रहर छ" राईको बुढेसकालको रहर छ ।
पत्रकारिता शिक्षणमा निरन्तर ३२ वर्षे अनुभव सागालेका, ड्याग ह्यामरशोल्ड फेलोसिप लगायत विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय कोर्स चाखेका, पत्रकारिताको अभ्यासमा वर्षौ खर्चेका, डेढ दर्जन मुलुक घुमेका राई पत्रकारितामा विद्यावारिधि गर्न नपाएकोमा भने दुःखी हुनुहुन्छ । त्रिविबाट विद्यावारिधि गर्न आˆनो 'गाइड' नै नपाएको उहाँ बताउनुहुन्छ । 'रिडर' पदमा बढुवाका लागि 'भाइभा' लिने विज्ञ नेपालमा नभएकाले आˆनै पहलमा बङ्गलादेशबाट ल्याएर बढुवा हुनुपरेको तीतो अनुभव छ उहाँसँग । 'पत्रकारिता अध्यापनमा तीनदशक बिताएर प्राप्त गरेको जे पाइयो के त्यो विद्यावारिधिभन्दा कम छ र ?' अनुभवले खारिका ७५ वर्षे यी गुरु विद्यावारिधि गरेकाहरूसित बहस गर्न तयार रहेको बताउनुहुन्छ । त्रिवि वा अन्य कुनै विश्वविद्यालयले मानार्थ विद्यावारिधि दिएमा शायद उहाँलाई जीवनप्रति गुनासो गर्ने ठाउँ बाँकी रहँदैन थियो कि ?